Κουκάκης: Κυβερνοεπιθέσεις και Χειραγώγηση Πληροφοριών οι μεγαλύτεροι σύγχρονοι κίνδυνοι
Μπορεί μια Κυβέρνηση να διαχειριστεί μια κρίση χωρίς Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας και αποτελεσματικές Υπηρεσίες Πληροφοριών; Μπορούν Υπουργεία και Περιφέρειες να ασκούν διοίκηση χωρίς να λαμβάνουν υπ’ όψιν τη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας; Μπορούν Βουλευτές να εκτελούν αποτελεσματικά τα καθήκοντά τους, όντας μέλη «ευαίσθητων» Επιτροπών του Κοινοβουλίου, χωρίς να γνωρίζουν το θεσμικό πλαίσιο Εθνικής Ασφάλειας; Μπορούν να διεξάγονται ποινικές δίκες, που αφορούν υποθέσεις Εθνικής Ασφάλειας, όπου τα κρατικά απόρρητα εκτίθενται σε δημόσια θέα και ακρόαση;
Τα παραπάνω ερωτήματα απαντά το βιβλίο ΕΘΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ – ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ που έγραψαν οι Κώστας Πικραμένος και Γεώργιος Κουκάκης και κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2023. Το βιβλίο – μοναδικό στο είδος του στη Ελληνική βιβλιογραφία – αποτελεί την πρώτη ΜΕΛΕΤΗ – ΠΛΑΙΣΙΟ για την Εθνική Ασφάλεια παρουσιάζοντας τα Συμβούλια Εθνικής Ασφάλειας έξι κρατών (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και Τουρκία), το υφιστάμενο πλαίσιο Εθνικής Ασφάλειας στην Ελλάδα, καθώς και τις θεσμικές αλλαγές που πρέπει να γίνουν σε εκτελεστική – νομοθετική – δικαστική εξουσία. Με αφορμή την κυκλοφορία του αλλά και το σοβαρό ζήτημα της εθνικής ασφάλειας ο αναλυτής Γεώργιος Κουκάκης, εκ των συγγραφέων του βιβλίου, απαντά στα ερωτήματα που του έθεσε η Γιώτα Χουλιάρα για λογαριασμό του Geopolitics.
Το 2023 κυκλοφόρησε το βιβλίο σας με τίτλο «Εθνική Ασφάλεια, Μύθοι και Πραγματικότητα» από τις εκδόσεις Ινφογνώμων. Ποιο ήταν το ερέθισμα που σας οδήγησε στη συγγραφή του;
Καταρχάς, πριν απαντήσω στις ερωτήσεις σας, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσκληση που μου απευθύνατε με σκοπό να μιλήσω για το βιβλίο μου και τα ευαίσθητα ζητήματα εθνικής ασφάλειας. Θα ήθελα επίσης να σας συγχαρώ για την ιστοσελίδα σας, μέσω της οποίας παρέχετε αξιόπιστη ενημέρωση όσον αφορά τα διεθνή ζητήματα που απασχολούν την επικαιρότητα, σε μία εποχή που έχει χαρακτηριστεί ως μία εποχή πολυκρίσεων (polycrises) και αεικρίσεων (permacrises). Οφείλω δε να επισημάνω ότι η πρόσβαση σε έγκυρες και έγκαιρες πληροφορίες είναι ζωτικής σημασίας για κάθε λήπτη απόφασης (decision maker) προκειμένου να διαμορφώσει την αντίστοιχη πολιτική που θα ακολουθήσει, τη στρατηγική που θα εφαρμόσει και τα μέτρα (ή αντίμετρα) που θα λάβει για την αποτελεσματική διαχείριση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει.
Το βασικό ερέθισμα που οδήγησε εμένα και τον κ. Πικραμένο στη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου ήταν το γεγονός ότι υπήρχε ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. το οποίο είχα διαπιστώσει ήδη από το 2019 κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωματικής μου διατριβής στο πλαίσιο της φοίτησής μου στο πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» του Πανεπιστημίου Αιγαίου, η οποία είχε θέμα την προοπτική σύστασης Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ) στην Ελλάδα. Με το ζήτημα του ΣΕΑ είχαν ασχοληθεί κατά το παρελθόν αρκετοί εκπρόσωποι της ακαδημαϊκής κοινότητας, όπως ο Δρ. Θάνος Ντόκος (νυν Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας), ο Δρ. Ιωάννης Μάζης, ο Πρέσβης ε.τ. Γεώργιος Σαββαΐδης και ο Υποστράτηγος ε.α. Γεώργιος Χατζηθεοφάνους, ωστόσο τα βιβλία τους είχαν εκδοθεί πριν το 2019, έτος κατά το οποίο άλλαξε ριζικά το θεσμικό πλαίσιο εθνικής ασφάλειας στην Ελλάδα.
Σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία υπήρχε επίσης όσον αφορά στις Υπηρεσίες Πληροφοριών, καθώς –απ’ όσο γνωρίζω– η τελευταία συγγραφική απόπειρα ήταν αυτή του Δρ. Σήφη Φιτσανάκη το 2015. Ωστόσο κανένα βιβλίο δεν παρουσίαζε μία ολοκληρωμένη πρόταση για την αναμόρφωση της αρχιτεκτονικής εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας που να εξετάζει τα εν λόγω ζητήματα με ολιστικό τρόπο. Ένα εξίσου σημαντικό ερέθισμα τέλος ήταν και η ελλιπής ενημέρωση των πολιτών όσον αφορά τα ζητήματα εθνικής ασφάλειας και πληροφοριών, τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας του ΣΕΑ και της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ), λόγω της περιορισμένης ανάπτυξης του επιστημονικού κλάδου των Σπουδών Ασφάλειας και της έλλειψης κουλτούρας (εθνικής) ασφάλειας που επικρατεί στην Ελλάδα.
Πώς θα ορίζατε την έννοια της εθνικής ασφάλειας;
Χαίρομαι που μου απευθύνετε αυτή την ερώτηση, καθώς το σημαντικότερο βήμα σε κάθε πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι ο ορθολογικός προσδιορισμός/οριοθέτηση του προβλήματος και η κατανόηση του προς εξέταση ζητήματος σε βάθος. Εθνική ασφάλεια είναι η κατάσταση εκείνη κατά την οποία ένα κράτος έχει εξαλείψει/μειώσει τα αρνητικά αποτελέσματα των εξωτερικών και εσωτερικών απειλών (κράτη, περιφερειακοί και διεθνείς οργανισμοί, τρομοκρατικές οργανώσεις, κ.λπ.) ή/και των κινδύνων (δυσμενείς καταστάσεις ή/και φαινόμενα όπως οι φυσικές καταστροφές, η κλιματική, οικονομική, επισιτιστική και ενεργειακή κρίση, κ.λπ.) που στρέφονται κατά της εδαφικής ακεραιότητάς του, της πολιτικής ανεξαρτησίας του, της εσωτερικής του λειτουργίας και της ευημερίας των πολιτών του.
Η εθνική ασφάλεια δηλαδή δεν συνίσταται μόνο στην εθνική άμυνα (στρατιωτική ασφάλεια) ενός κράτους –όπως εσφαλμένα πιστεύουν πολλοί– αλλά περιλαμβάνει και την οικονομική ασφάλεια, την ενεργειακή ασφάλεια, την επισιτιστική ασφάλεια, την περιβαλλοντική ασφάλεια, την κυβερνοασφάλεια, την πολιτιστική ασφάλεια, τη θαλάσσια ασφάλεια, την υγειονομική ασφάλεια (δημόσια υγεία), την εσωτερική ασφάλεια (δημόσια τάξη και κοινωνική συνοχή), την ασφάλεια των κρίσιμων εθνικών υποδομών, κ.λπ. Θα πρέπει τέλος να επισημανθεί ότι η εθνική ασφάλεια περιλαμβάνει αφορά στη λήψη αφενός μεν προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων, αφετέρου δε μέτρων αποκατάστασης των τυχόν φθορών, ζημιών και καταστροφών, έχει δηλαδή άμεση σχέση με την ανάπτυξη της ανθεκτικότητας (resilience).
Ποιος θεωρείτε ότι είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την εθνική ασφάλεια σήμερα;
Ο μεγαλύτερος σύγχρονος κίνδυνος –σύμφωνα με τα περισσότερα επίσημα στρατηγικά έγγραφα– για την εθνική ασφάλεια ενός κράτους είναι οι κυβερνοεπιθέσεις (cyber-attacks) και η χειραγώγηση των πληροφοριών (information manipulation), δύο απειλές που συνδέονται στενά με την έννοια του υβριδικού πολέμου (hybrid warfare) και της παραπληροφόρησης (disinformation) και των ψευδών ειδήσεων (misinformation/fake news). Ο λόγος που καθιστά τις κυβερνοεπιθέσεις έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους είναι το γεγονός ότι η λειτουργία των περισσότερων κρατικών υπηρεσιών, οργανισμών, αλλά και κρίσιμων εθνικών υποδομών (critical national infrastructure) στηρίζεται σε ηλεκτρονικά συστήματα τα οποία αποτελούν εν δυνάμει στόχους για πολλούς δρώντες, καθώς η παύση της λειτουργίας τους –έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα– επηρεάζει την ομαλή λειτουργία του κράτους, όπως επίσης την ευημερία και το ηθικό των πολιτών.
Όσον αφορά τη χειραγώγηση των πληροφοριών, ο κίνδυνος εθνικής ασφάλειας συνίσταται στον επηρεασμό της άποψης των πολιτών σχετικά με κρίσιμα (εθνικά ή μη) ζητήματα ενός κράτους, με απώτερο σκοπό την καθοδήγηση της εκλογικής συμπεριφοράς, την πρόκληση εσωτερικών αναταραχών, την κάμψη της θέλησης για αγώνα/αντίσταση έναντι εξωτερικών απειλών, την πολιτιστική διάβρωση, τη μείωση της κοινωνικής συνοχής, ακόμα και την ανατροπή κυβερνήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εκστρατεία παραπληροφόρησης όσον αφορά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, μέσω της οποία επιχειρείται ο επηρεασμός της κοινής γνώμης προς όφελός της Ρωσίας.
Ποιος είναι ο ρόλος των μυστικών υπηρεσιών στη διασφάλιση της εθνικής ασφάλειας;
Ο ρόλος των υπηρεσιών πληροφοριών –προτιμώ τη χρήση του όρου ‘υπηρεσίες πληροφοριών’ επειδή ο όρος ‘μυστικές υπηρεσίες’ προσδίδει μία αρνητική χροιά στις εν λόγω υπηρεσίες, η οποία δεν είναι αντιπροσωπευτική του έργου τους– είναι κομβικός όσον αφορά την προάσπιση της εθνικής ασφάλειας κάθε κράτους, καθώς συμβάλλουν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των απειλών της εθνικής ασφάλειας. Το έργο των υπηρεσιών πληροφοριών περιλαμβάνει καταρχάς τη συλλογή πληροφοριών με διάφορα μέσα και τρόπους –signals intelligence (SIGNINT), imagery intelligence (IMINT), measurement and signature intelligence (MASINT), human intelligence (HUMINT), open-source intelligence (OSINT), geospatial intelligence (GEOINT)– τόσο από ‘ανοιχτές πηγές’ (δηλαδή προσβάσιμες από όλους όπως τα ΜΜΕ) όσο και με τη διεξαγωγή ‘μυστικών’ (συγκεκαλυμμένων) επιχειρήσεων/αποστολών, εξού και ο χαρακτηρισμός ‘μυστικές υπηρεσίες’.
Απώτερος ωστόσο σκοπός της συλλογής πληροφοριών είναι η εν συνεχεία ‘επεξεργασία’ τους μέσω του κύκλου πληροφοριών (intelligence cycle), δηλαδή η εξαγωγή συμπερασμάτων (εκτιμήσεων) τα οποία αποτυπώνονται στη συνέχεια σε διάφορα πληροφοριακά προϊόντα (δελτία, συνόψεις και εκτιμήσεις πληροφοριών, κ.λπ.) που υποβάλλονται στους αρμόδιους κρατικούς φορείς. Με βάση αφενός τα εν λόγω πληροφοριακά προϊόντα και αφετέρου τα εθνικά συμφέροντα που (θα πρέπει να) έχουν καθοριστεί στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας, χαράσσεται η εξωτερική και εσωτερική πολιτική του κράτους για τους διάφορους επιμέρους τομείς (οικονομία, άμυνα, εμπόριο, ενέργεια, υγεία, κ.λπ.) και λαμβάνονται κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση κάθε απειλής/κινδύνου με βάση την προτεραιοποίησή τους, το μέγεθος, τη φύση και τις ενδεχόμενες επιπτώσεις τους, αλλά και το διαθέσιμο χρόνο αντίδρασης.
Πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε την ισορροπία μεταξύ προστασίας της ασφάλειας και διατήρησης των ατομικών ελευθεριών;
Ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που σχετίζονται με την ασφάλεια –και πιο συγκεκριμένα με την εθνική ασφάλεια– είναι το φαινόμενο της ασφαλειοποίησης (securitisation). Η ασφαλειοποίηση συνίσταται στον περιορισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των πολιτών μέσω της ψήφισης σχετικών νόμων για λόγους εθνικής ασφάλειας, με χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν για λόγους δημόσια υγείας (υγειονομικής ασφάλειας) κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης της νόσου COVID-19. Άλλη περίπτωση ασφαλειοποίησης η πραγματοποίηση συνακροάσεων/επισυνδέσεων (υποκλοπών) εκ μέρους των υπηρεσιών πληροφοριών, ενέργεια η οποία έρχεται σε αντίθεση με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες των πολιτών.
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι προαναφερθείσες περιπτώσεις είναι παράνομες, αλλά ότι κάθε τέτοια περίπτωση θα πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά από εξειδικευμένο προσωπικό ώστε να εξασφαλίζεται ότι πληρούνται οι απαραίτητες (συγκεκριμένες και καθορισμένες εκ των προτέρων) προϋποθέσεις για την εφαρμογή των εν λόγω μέτρων για εξαιρετικά σοβαρό λόγο (εθνικής ασφάλειας) και για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (με δικαίωμα ανανέωσης). Επιπλέον, στα περισσότερα σύγχρονα κράτη έχουν συσταθεί Κοινοβουλευτικές Επιτροπές Εθνικής Ασφάλειας ή/και Πληροφοριών, οι οποίες επιβλέπουν/ελέγχουν το έργο του ΣΕΑ και των υπηρεσιών πληροφοριών.
Η ισορροπία δηλαδή μεταξύ της εθνικής ασφάλειας και της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών των πολιτών ενός κράτους εξασφαλίζεται με την ψήφιση κατάλληλων νόμων και τη σύσταση κατάλληλων οργάνων, τα οποία παρέχουν το θεσμικό πλαίσιο για την ορθή λειτουργία όλων των φορέων εθνικής ασφάλειας, με γνώμονα την αποφυγή υπέρβασης εξουσίας και τελικό επιθυμητό σκοπό την εδραίωση του αισθήματος της ασφάλειας και την ευημερία των πολιτών.
Το 2024 φαίνεται να είναι μια χρονιά γεωπολιτικών αναταράξεων, καθώς συμπληρώνουμε δυο χρόνια από την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία με τον πόλεμο να συνεχίζεται και, ταυτόχρονα, η σύγκρουση στη Γάζα δημιουργεί νέες απειλές στην περιοχή μας. Ποια η εκτίμηση σας για τις εξελίξεις και τον ρόλο της Ελλάδας;
Καταρχάς είναι εξαιρετικά σημαντικό να διευκρινιστεί το γεγονός ότι –όπως έλεγε συχνά ο αείμνηστος καθηγητής Δρ. Κουσκουβέλης Ηλίας– όσοι ασχολούνται με τις Διεθνείς Σχέσεις δεν πραγματοποιούν προβλέψεις αλλά –όπως πολύ σωστά λέτε στη διατύπωση της ερώτησης– εκτιμήσεις. Αυτές βασίζονται σε ιστορικά δεδομένα, τις θεωρίες των Διεθνών Σχέσεων που έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς, την εμπειρία και τη διορατικότητα που διαθέτει ο εκάστοτε αναλυτής, αλλά και τις πληροφορίες στις οποίες έχουν πρόσβαση. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί το γεγονός ότι οι κρίσεις μεγάλης διάρκειας (αεικρίσεις) και πολλαπλής φύσης (πολυκρίσεις) στο σύγχρονο περιβάλλον ασφάλειας αποτελούν σύμφωνα με πολλούς αναλυτές τη νέα ‘κανονικότητα’.
Όσον αφορά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τη σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας, όλα δείχνουν ότι θα μας απασχολήσουν για αρκετό χρονικό διάστημα. Αυτό που θα πρέπει ωστόσο να έχει κάποιος κατά νου είναι το γεγονός ότι από τη στιγμή που ένα κράτος καταφεύγει στη χρήση βίας προκειμένου να επιλύσει τις διαφορές του με έναν άλλο δρώντα, δύσκολα υποχωρεί προτού εκπληρώσει τους πολιτικούς σκοπούς που έχει θέσει, καθώς μία ένοπλη σύγκρουση έχει ιδιαίτερα δυσμενείς συνέπειες για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Η αδυναμία εκτίμησης έγκειται συνήθως στο γεγονός ότι οι εν λόγω σκοποί δεν είναι πάντα εύκολα προσδιορίσιμοι.
Αν και για το Ισραήλ ο προφανής (και δηλωθέν) σκοπός είναι η ολοσχερής καταστροφή της Χαμάς, για τη Ρωσία –αν και κατά δήλωση του Ρώσου Προέδρου η εισβολή αποσκοπεί στην προάσπιση των ρωσόφωνων πολιτών της Ουκρανίας από το ναζιστικό καθεστώς της Ουκρανίας υπό το πρόσχημα της Συνθήκης Φιλίας που υπέγραψε με την ηγεσία της Λαϊκής Δημοκρατίας του Lugansk και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Donetsk– ο πραγματικός σκοπός της Ρωσίας κατά πάσα πιθανότητα έγκειται στη διατήρηση της ισχύος και τον παραδειγματισμό των υπόλοιπων κρατών της πρώην ΕΕΣΔ τα οποία ενδεχομένως να επιχειρούσαν την απεμπλοκή τους από τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας και την προσέγγιση της ‘Δύσης’. Η υποστήριξη εξάλλου του αγώνα της Ουκρανίας από την συντριπτική πλειοψηφία των ‘δυτικών κρατών’ έχει μετατρέψει την εν λόγω ένοπλη σύγκρουση σε μία ‘σύγκρουση πολιτισμών’.
Επιπλέον, αν και οι ένοπλες συγκρούσεις Χαμάς-Ισραήλ και Ρωσίας-Ουκρανίας έχουν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινής γνώμης, θα ήθελα να τονίσω ότι –σύμφωνα με το Armed Conflict Location & Event Data Project– οι συγκρούσεις το 2023 αυξήθηκαν κατά 12% σε σχέση με το 2022 και κατά 40% σε σχέση με το 2020, ενώ 1 στους 6 ανθρώπους ανά τον κόσμο έχει εκτεθεί σε κάποιας μορφής σύγκρουση. Επιπλέον, θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή των αναγνωστών σε μερικές ακόμα (ένοπλες-και-μη) συγκρούσεις, οι οποίες σύμφωνα με αρκετούς αναλυτές Διεθνών Σχέσεων αναμένεται να απασχολήσουν τη διεθνή κοινότητα στο προσεχές μέλλον. Αυτές ανά γεωγραφική περιοχή είναι οι ακόλουθες:
- Στην Ασιατική ήπειρο, στην Μιανμάρ (εμφύλια διαμάχη), τη Συρία (εμφύλια διαμάχη), την Υεμένη (εμφύλια διαμάχη) και την Ταϊβάν (αντιπαλότητα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας).
- Στην Αφρικανική ήπειρο, στο Σουδάν (εμφύλια διαμάχη), το Σαχέλ (εμφύλια διαμάχη), την Αιθιοπία (εμφύλια διαμάχη) και το Κονγκό (εμφύλια διαμάχη).
- Στην Αμερικανική ήπειρο, στο Μεξικό (διαμάχη μεταξύ των καρτέλ) και την Αϊτή (πόλεμος συμμοριών).
- Στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ (ένοπλη σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν).
Όσον αφορά τέλος το ρόλο της Ελλάδας, πιστεύω πως πρέπει να γίνει ευρύτερα κατανοητό ότι αφενός μεν η συμμετοχή μας στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ συνεπάγεται την ευθυγράμμιση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας με τις πολιτικές των εν λόγω οργανισμών, αφετέρου δε ότι για να είναι σε θέση η Ελλάδα να ‘διεκδικήσει’ επιτυχώς την υποστήριξή τους σε οποιοδήποτε ζήτημα, θα πρέπει να συμμετέχει ενεργά με προσωπικό, υλικά και μέσα στις δράσεις/αποστολές τους. Η εν λόγω ενεργή συμμετοχή ωστόσο θα πρέπει να λαμβάνει υπόψιν της πρωτίστως τα ζητήματα εθνικής ασφάλειας και τις δυνατότητες της Ελλάδας.
