Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν είναι γραμμικές ούτε έχουν χαρακτήρα κόστους-οφέλους για να επιλυθούν με διαπραγμάτευση

Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς*

Η εξήγηση της στρατηγικής συμπεριφοράς όσον αφορά τις κινήσεις και αποφάσεις που εκτελούν οι ηγέτες των κρατών είναι μια διπλωματία εξαρτώμενη από τα συμφέροντα και τους διατιθεμένους πόρους ισχύος. Προσωπικά, η επιμονή ότι οι απαιτήσεις της Άγκυρας στις θαλάσσιες ζώνες λύνονται με το διεθνές δίκαιο και την ειρηνική διαβούλευση, είναι μεν αναγκαία προϋπόθεση για ηρεμία στους κόλπους της συμμαχίας, αλλά από μόνη της λανθασμένη.

Πιστεύω σε μια σκέψη εμπνευσμένη από το παιχνίδι του σκάκι. Υπάρχουν πιόνια σε μεγάλο βαθμό αναλώσιμα, στρατηγική σε μεγάλο βαθμό με γραμμικό χαρακτήρα, κινήσεις βασισμένες σε προϋποθέσεις. Ωστόσο, με την ανάπτυξη των θαλάσσιων αναλογιών στα πιόνια -πλοία ακτοφυλακής, αλιευτικός στόλος, μικρά νησιά και ύφαλοι- η Τουρκία γκριζάρει και αργά αλλά σταθερά ασκεί επιρροή, αν όχι έλεγχο, σε τμήματα της θάλασσας και του εναερίου χώρου, όπου αυτοπροσδιορίζεται ως ο νόμιμος κυρίαρχος. Κυριαρχία σημαίνει φυσικός έλεγχος της επικράτειας εντός ορισμένων ορίων στον χάρτη. Άρα, τα πιόνια που υποστηρίζονται από πιο ισχυρές δυνάμεις επιφέρουν έλεγχο με την πάροδο του χρόνου.

Η γεωχωρική σκέψη, λοιπόν, μπορεί να εκτίθεται στις θαλάσσιες ζώνες του Αιγαίου και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Αυτή παρέχει στην Άγκυρα ένα ψυχολογικό πλεονέκτημα. Αυτό που φαίνεται ασήμαντο για τους Δυτικούς συμμάχους, που είναι παίκτες σε αυτή την παρτίδα του σκάκι αποτελεί σταθερή, σταδιακή πρόοδο προς το μόνιμο έλεγχο της επικράτειας που η Άγκυρα έχει χαρακτηρίσει αναπαλλοτρίωτο μέρος της ονομαζόμενης “Γαλάζιας Πατρίδας”. Αντιπροσωπεύει επίσης σταθερή διάβρωση της σύμβασης για το διεθνές δίκαιο της θαλάσσης και της ελευθερίας των θαλασσών, μια διαδικασία που θα μπορούσε να δυσφημίσει την αρχή αμφοτέρων των αρχών σε ολόκληρο τον κόσμο, με άγνωστα αλλά σίγουρα ολέθρια αποτελέσματα. Εκτός αν, δηλαδή, νομίζετε ότι η παράδοση μιας αρχής πάνω στην οποία είναι χτισμένο το φιλελεύθερο σύστημα είναι ένα τίμημα που αξίζει να πληρώσετε για να κατευνάσετε την Τουρκία.

Οι ηγέτες δεν είναι δίκαιοι. Τα παιχνίδια που παίζουν μπορεί να επηρεάσουν τον τρόπο που σκέφτονται, αλλά δεν καθορίζει τις ενέργειές τους με δικαιοσύνη. Ή, αν το κάνουν, είναι σχεδόν αδύνατο να αποδειχθεί πώς τέτοιοι παράγοντες διαμορφώνουν τη συμπεριφορά στον πραγματικό κόσμο. Εάν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι εκτελεστές της πολιτικής ή οι απλοί άνθρωποι αναφέρουν ότι το σκάκι, τους ενέπνευσε να κάνουν αυτό ή εκείνο, τότε εντάξει. Αυτό είναι περίπου όσο πιο κοντά γίνεται στην απόδειξη της αιτιώδους συνάφειας. Εν ολίγοις, ο εντοπισμός του αντίκτυπου της στρατηγικής κουλτούρας είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα εικασιών. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει ο γεωστρατηγικός πολιτισμός και γνωρίζουμε ότι είναι σημαντικός. Η μέτρησή του ή η πρόβλεψη των επιπτώσεών του είναι ένα άπιαστο έργο, γεμάτο ασάφεια. Εξ ου και οι αστερίσκοι που τοποθετούνται σε όλες τις συμφωνίες.

Είναι επίσης σημαντικό να μην υπεραπλουστεύουμε. Η γεωστρατηγική πολιτιστική επιρροή δεν είναι ομοιόμορφη μέσα σε μια δεδομένη μάζα ανθρώπων. Είμαι σχεδόν βέβαιος, για να αναφέρω ένα παράδειγμα, ότι στο σκάκι η γραμμική στρατηγική που χρησιμοποιεί λογική κόστους/οφέλους και παράγοντες με ποικίλες δυνατότητες, ασκεί μηδενική επιρροή σε αυτό που λέω και κάνω. Ως Ναυτικός γνωρίζω ότι η διακυβέρνηση του σκάφους ολίγη σχέση έχει με το σκάκι, καθώς οι αστάθμητοι παράγοντες κάθε φορά είναι πάμπολλοι και ίσως όχι τυχαία, δεν ενδιαφέρεσαι γι’ αυτό. Αμφιβάλλω λοιπόν, ότι οι κινήσεις με προϋποθέσεις καλών προθέσεων μεταξύ των Τούρκων που υπερισχύει της συνηθισμένης λογικής κόστους/οφέλους, λόγω των αρχών του στρατηγικού βάθους, μιας  νεοοθωμανικής κοσμοθεωρίας και της στρατηγικής που σκοπό έχουν να καταστήσουν την Τουρκία μία από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του κόσμου στον 21ο αιώνα, και ούτω καθεξής, θα προκαλέσει ηρεμία στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Εν ολίγοις, ας μην υπερεκτιμούμε την κοινωνική και πολιτιστική διάσταση της στρατηγικής.

Προτιμούν οι Δυτικοί τη γραμμική προσέγγιση; Σίγουρα, υποθέτω ότι μπορείτε να το πείτε αυτό. Αλλά τους αρέσει επίσης να περικυκλώνουν και να συντρίβουν τους αντιπάλους. Οι μάχες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου οι συμμαχικές δυνάμεις εξουδετέρωσαν ένα ναζιστικό στρατό, έγινε μια μεταφορά για τους Ευρωπαίους στρατιωτικούς που άντεξε στον εικοστό αιώνα. Οι Δυτικοί είναι προβλέψιμοι; Σίγουρα, αλλά η φιγούρα του Οδυσσέα, ο οποίος ενσάρκωνε την τέχνη, την πονηριά και την εξαπάτηση, πρέπει να διατρέχει επίσης τη δυτική στρατηγική σκέψη. Η παραπλάνηση πρέπει να έχει τη θέση της στη δυτική τέχνη πολέμου και διπλωματία. Και ούτω καθεξής.

Είναι χρήσιμο να σκεφτούμε ότι οι πολιτισμοί διαθέτουν κυρίαρχα και υπολειπόμενα χαρακτηριστικά. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ή οι υπεύθυνοι στρατηγικής μπορεί να έχουν ορισμένες στρατηγικές προτιμήσεις. Για παράδειγμα οι Τούρκοι ως ανατολίτες κινούνται στη γεωχωρική προσέγγιση και τη βαθμιαία εξέλιξη, ενώ οι Δυτικοί προσπαθούμε να εξοντώσουν τους αντιπάλους χτυπώντας όπως ο πυγμάχος στο ρινγκ. Προσπαθώντας να διακρίνουμε ποια δράση θα προκαλέσει ποια απάντηση από έναν ανταγωνιστή είναι πιο διαφωτιστική και ενημερωτική, από την προβολή συμπεριφοράς αποκλειστικά και σύμφωνα με τα παιχνίδια κόστους-οφέλους και γραμμικού χαρακτήρα.

*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, είναι μέλος και ερευνητής του Ινστιτούτου για την Εθνική και Διεθνή Ασφάλεια και του Οργανισμού Διεθνούς Στρατηγικής.