Η αναβίωση του “Συμφώνου της Βαρσοβίας”

Γράφει ο Ασικίδης Σάββας

Από την έναρξη της Ρωσικής εισβολής μέχρι και σήμερα, οι συνολικές απώλειες και τραυματισμοί στρατιωτών και αμάχων στο μέτωπο της Ουκρανίας αγγίζουν τις 300.000_, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του αρχηγού του γενικού νορβηγικού επιτελείου, Αϊρικ Κριστόφερσεν. Ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, Σεργκέι Λαβρόφ, μέσα από την τελευταία συνέντευξη Τύπου υποστήριξε πως η Ρωσο-Ουκρανική σύγκρουση αποτελεί έναν πραγματικό πόλεμο ανάμεσα στην χώρα του και την Δύση, με την τελευταία να προσπαθεί να καταστρέψει κάθε τι ρωσικό εντός της Ουκρανικής επικράτειας. Στο ίδιο μήκος κύματος φαίνεται να κινείται και ο αναπληρωτής πρόεδρος του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, Ντμίτρι Μεντβέντεφ.

  Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά μέσα από δημοσίευση του στο “Telegram”, η ενίσχυση του ουκρανικού στρατού με βαρύ οπλισμό τόσο από τις ΗΠΑ, όσο και από άλλα ευρωπαϊκά κράτη, μαρτυρά πως οι συγκρούσεις αυτές θα συνεχιστούν επ’ αοριστον, θέτοντας την Ρωσία σε κίνδυνο. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο Ρώσος αξιωματούχος δεν αποκλείει την δημιουργία μιας αντι-αμερικανικής συμμαχίας, στην οποία θα συμμετέχουν χώρες που αντιτίθενται στην πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως η Βόρεια Κορέα και η Κίνα. Η δημιουργία ενός τέτοιου συνασπισμού μας φέρνει στο νου την ανάμνηση μιας παλαιάς συμμαχίας που δημιουργήθηκε πριν από, περίπου, 70 χρόνια: του Συμφώνου της Βαρσοβίας.

 Ο τερματισμός του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στα μέσα του 20ου αιώνα, σηματοδότησε μια νέα εποχή συγκρούσεων σε όλη την υφήλιο. Οι σχέσεις των δύο πρώην συμμαχικών δυνάμεων, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, άλλαξαν ριζικά. Η αποτυχία της Συμμαχικής Συνδιοίκησης της Γερμανίας, αλλά και οι τεράστιες ιδεολογικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσά τους προοικονομούσαν όσα ακολούθησαν. Το χάσμα που δημιουργήθηκε ανάμεσα τους ολοένα και μεγάλωνε, με τον ανταγωνισμό και τις εντάσεις να οδηγούν πολύ σύντομα σε μια νέα, “ψυχροπολεμική” διαμαχη. Προσπαθώντας να αυξήσουν την παγκόσμια τους επιρροή, οι δυο υπερδυνάμεις θέλησαν να προσελκύσουν τα υπόλοιπα κράτη, χρησιμοποιώντας διάφορα διπλωματικά και οικονομικά τεχνάσματα. Εκείνη την περίοδο, η εξωτερική πολιτική της Ουάσιγκτον επικεντρώθηκε στην διατήρηση των σχέσεων με τα κράτη της Ευρώπης, αλλά και στην ανάσχεση του σοβιετικού επεκτατισμού. Βλέποντας την δυσμενή οικονομική κατάσταση της “γηραιάς ηπείρου”, η αμερικανική ηγεσία αποφάσισε να την στηρίξει μέσω του σχεδίου Μάρσαλ.

  Το ίδιο διάστημα, οι ΗΠΑ προχώρησαν στην ίδρυση του Βορειοατλαντικού Συμφώνου. Η διακρατική αυτή συμμαχία, γνωστή και ως ΝΑΤΟ, αφορούσε το στρατιωτικό σκέλος και αποσκοπούσε στην ομοφροσύνη και ομοφωνία των κρατών-μελών της. Ασφαλώς, τόσο το σχέδιο Μάρσαλ, όσο και η δημιουργία του συγκεκριμένου στρατιωτικού συνασπισμού, δεν στόχευαν απλώς στη διαφύλαξη των διπλωματικών δεσμών ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η διατήρηση των φιλικών αυτών σχέσεων θα μπορούσε να λειτουργήσει ως “ανάχωμα” και να αποτρέψει την δημιουργία δεσμών ανάμεσα στην Σοβιετική Ένωση και τις χώρες της Ευρώπης. Υπό τον φόβο, μάλιστα, μιας επίθεσης εξ ανατολών, οι Δυτικοί σύμμαχοι επέτρεψαν την είσοδο της Δυτικής Γερμανίας στο σύμφωνο του Βορείου Ατλαντικού, αλλά και την ανάπτυξη γερμανικών στρατευμάτων.

 Τον Μάρτιο του 1954, η Σοβιετική Ένωση εξέφρασε την επιθυμία συμμετοχής της στην συγκεκριμένη στρατιωτική συμμαχία, χωρίς να γίνει, όμως, αποδεκτή. Βλέποντας την Ουάσιγκτον να διευρύνει διαρκώς την σφαίρα επιρροής της, αποφάσισε να κινηθεί με ανάλογο τρόπο και να δημιουργήσει την δική της στρατιωτική συμμαχία. Έτσι, η ΕΣΣΔ προχώρησε στην ίδρυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας στις 14 Μαρτίου του 1955, με την συμμετοχή της Αλβανίας, της Ανατολικής Γερμανίας, της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας και της Τσεχοσλοβακίας. Το σύμφωνο αυτό δεν διέφερε σημαντικά από το ΝΑΤΟ και στόχευε στην εξασφάλιση της ειρήνης και της στρατηγικής σύμπνοιας της Σοβιετικής Ένωσης με τα υπόλοιπα κράτη-μέλη. Βέβαια, ο πραγματικός στόχος του ήταν η αύξηση της σοβιετικής επιρροής στα υπόλοιπα κράτη. Ωστόσο, ο θάνατος του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, Ιωσήφ Στάλιν, και οι προσπάθειες “αποσταλινοποίησης” των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού διαφοροποίησαν σημαντικά τα δεδομένα.

 Ο νέος πολιτικός ηγέτης της ΕΣΣΔ, Νικίτα Χρουστσόφ, στόχευε στην αλλαγή του σοβιετικού πολιτικού καθεστώτος. Μέσα από ομιλία που παρέθεσε στο 20ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης το 1956, ο Χρουστσόφ έθεσε τις βάσεις της πολιτικοοιδελογικής μεταστροφής και αλλαγής του Ανατολικού Μπλοκ. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, η προηγούμενη ηγεσία διαστρέβλωσε τις επαναστατικές αρχές του μαρξισμού και του λενινισμού και επέβαλε ένα δικτατορικό καθεστώς, βασισμένο στον φόβο και τον συγκεντρωτισμό. Πλέον, η χώρα οδηγούνταν σε μια νεα ιστορική φάση, με την κατάργηση της μαζικής τρομοκρατίας και των οικονομικών μεταρρυθμίσεων να βελτιώνουν το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της. Η ιδέα της “αποσταλινοποίησης” και των μεταρρυθμίσεων άρχισε να επεκτείνεται και στις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες του Μπλοκ. Παρόλα αυτά, δεν αποφεύχθηκαν και οι αντιδράσεις. Οι μεταρρυθμίσεις ορισμένων φιλοσοβιετικών κυβερνήσεων ήταν αντίθετες με το σοβιετικό μοντέλο, δημιουργώντας διάσταση απόψεων ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και κάποια κομμουνιστικά κράτη, όπως η Κίνα.

  Η αποκήρυξη της προηγούμενης σοβιετικής ηγεσίας δημιούργησε στους κατοίκους των κρατών-δορυφόρων την εντύπωση πως η καταπίεση και ο εκφοβισμός των περασμένων ετών σύντομα θα τελείωναν. Όμως, παρά τις αισιόδοξες προβλέψεις και τις επιθυμίες των πολιτών, οι φιλοσοβιετικές κυβερνήσεις των κρατών τους δεν μπορούσαν να αποκοπούν από το Κρεμλίνο. Τα σοβιετικά στρατεύματα εξακολουθούσαν να παραμένουν στην επικράτεια τους, προκαλόντας διαρκή πίεση και επηρεάζοντας τις πολιτικές αποφάσεις. Σύντομα, η κατάσταση αυτή οδήγησε σε ένα μπαράζ εξελίξεων. Οι πρώτες κινητοποιήσεις ξεκίνησαν το 1956 στο Πόζναν της Πολωνίας, με τους διαδηλωτές να απαιτούν καλύτερες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης από την φιλοσοβιετική ηγεσία της χώρας τους. Οι σοβιετικές δυνάμεις, με την συνδρομή 400 τανκς, κατάφεραν να καταστείλουν τις διαδηλώσεις. Την ίδια περίοδο, πιο αιματηρή ήταν η επέμβαση της Μόσχας στις ουγγρικές κινητοποιήσεις. Κατά την διάρκεια της επανάστασης του ‘56, μεγάλο μέρος του πληθυσμού απαίτησε την εφαρμογή μιας σειράς αιτημάτων από την πολιτική ηγεσία. Οι επαναστάτες απαιτούσαν την υλοποίηση οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, την αλλαγή της κυβέρνησης, αλλά και την απομάκρυνση των σοβιετικών δυνάμεων από την εδαφική επικράτεια της χώρας τους. Η Μόσχα, φοβούμενη την αποχώρηση της Ουγγαρίας από την σφαίρα επιρροής της, αποφάσισε να παρέμβει και να καταπνίξει την εξέγερση. Παράλληλα, φυλάκισε την νέα ουγγρική κυβέρνηση και εκτέλεσε τα μέλη της δύο χρόνια αργότερα.

 Μέσα στην επόμενη δεκαετία, η στρατιωτική συμμαχία θα δεχθεί και άλλα ισχυρά χτυπήματα. Ένα από αυτά ήταν και η αποχώρηση του αλβανικού κράτους, το οποίο, ήδη από το 1961, άρχισε να αποστασιοποιείται από το Σύμφωνο. Ο ηγέτης του, Ενβέρ Χότζα, υποστήριζε πως οι ιμπεριαλιστικές βλέψεις του Νικίτα Χρουστσόφ διαστρεβλώνουν την κομμουνιστική ιδεολογία, που ένωνε τους δυο ηγέτες, και στράφηκε προς την Κίνα του Μαο Τσε Τουνγκ. Το 1968, η Αλβανία αποχώρησε οριστικά από τον στρατιωτικό συνασπισμό. Ανάλογες αποστάσεις πήρε και η Ρουμανία, χωρίς, ωστόσο, να αποχωρήσει τυπικά από την συνεργασία. Ο ρουμάνος ηγέτης, Νικολάε Τσαουσέσκου, προσπαθησε να ακολουθήσει μια σχετικά ανεξάρτητη πολιτική, χωρίς να προσκολληθεί στο Κρεμλίνο. Η τακτική αυτή βοήθησε την Ρουμανική Σοσιαλιστική Δημοκρατία να διατηρήσει διπλωματικές σχέσεις με το Δυτικό Μπλοκ. Τόσο ο Χότζα, όσο και ο Τσαουσέσκου, δεν διστασαν να δείξουν την αντίθεση τους σε αυτό που θα αποτελούσε, ουσιαστικά, την “ταφόπλακα” του Συμφώνου: την βίαιη επέμβαση της Μόσχας στην “Ανοιξη της Πράγας”.

 Η δραματική οικονομική κρίση στην οποία είχε περιέλθει η Τσεχοσλοβακία, από τις αρχές της δεκαετίας του 60’, προκάλεσε εσωτερικό αναβρασμό, με τις φωνές που επιζητούσαν οικονομικες και πολιτικές μεταρρυθμίσεις ολοένα να πληθαίνουν. Η έκρυθμη αυτή κατάσταση οδήγησε σύντομα στην αλλαγή της πολιτικής ηγεσίας το 1967, με τον Αντονίν Νοβότνι να παραδίδει την θέση του στον Αλεξάντρ Ντούμπτσεκ. Ο νέος Πρόεδρος στόχευε στην υλοποίηση μια σειράς μεταρρυθμίσεων στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα. Παράλληλα, επιθυμούσε τον ανακαθορισμό του ρόλου του κομμουνιστικού κόμματος εντος της τσεχοσλοβακικής επικράτειας. Η προσπάθειες της κυβέρνησης για την δημιουργία ενός πιο φιλελεύθερου καθεστώτος έγειραν ανησυχίες στο Κρεμλίνο. Η Μόσχα, μη καταφέρνοντας να αναστείλει διπλωματικά την εξέγερση και τις μεταρρυθμίσεις, αποφάσισε να επέμβει στρατιωτικά, με την στήριξη της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας και της Πολωνίας. “Οι Πέντε του Συμφώνου της Βαρσοβίας” (μαζί με την Ανατολική Γερμανία) κατάφεραν να καταπνίξουν την αντεπανάσταση και να διακόψουν τις μεταρρυθμίσεις.

 Αν και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ιδρύθηκε προκειμένου να επιτύχει την εξασφάλιση της ειρήνης και της στρατηγικής σύμπνοιας των μελών του, δεν ήταν σπάνιες οι περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκε ως μέσο επιβολής των πολιτικών της Μόσχας στο υπόλοιπο Ανατολικό Μπλοκ. Μέχρι την δεκαετία του 1990, σταδιακά, έχανε ολοένα και περισσότερο την δυναμική του, με τα σοσιαλιστικά κράτη να επαναστατούν και να επιδιώκουν την ανεξαρτησια τους. Μαζί με την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, επήλθε και η κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας το καλοκαίρι του 1991. Μέχρι το 1994, τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν αποχωρήσει από όλες τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Μέχρι σήμερα, όλα τα μέλη της πρωην διακρατικής συμμαχίας έχουν ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, με εξαίρεση την Ρωσία και τα πρώην Σοβιετικά Κράτη. Ωστόσο, η κατάσταση αυτή μπορεί να αλλάξει, με τον πόλεμο της Ουκρανίας να μεταβάλει διαρκώς τα δεδομένα.

Πηγή της φωτογραφίας:

• The National Interest: Humanity Is Lucky A NATO-Warsaw Pact Nuclear War Never Happened | The National Interest

Βιβλιογραφία:

1. Πρώτο Θέμα. (2023). Πόλεμος στην Ουκρανια: Οι Ρώσοι έχουν 180.00 νεκρούς και οι Ουκρανοί 100.000 εκτιμά ο νορβηγικός στρατός. Διαθέσιμο σε: Πόλεμος στην Ουκρανία: Οι Ρώσοι έχουν 180.000 νεκρούς και οι Ουκρανοί 100.000 εκτιμά ο νορβηγικός στρατός (protothema.gr)
2. ΣΚΑΙ. (2023). Λαβρόφ: Ο πόλεμος μεταξύ Δύσης-Ρωσίας δεν είναι πλέον υβριδικός, αλλά πραγματικός. Διαθέσιμο σε: Λαβρόφ: Ο πόλεμος μεταξύ Δύσης- Ρωσίας δεν είναι πλέον υβριδικός, αλλά πραγματικός | ΣΚΑΪ (skai.gr)
3. Iefimerida.gr. (2023). Ο Μεντβέντεφ προειδοποιεί για δημιουργία νέας “στρατιωτικής συμμαχίας” κατά των ΗΠΑ. Διαθέσιμο σε: O Μεντβέντεφ προειδοποιεί για δημιουργία νέας «στρατιωτικής συμμαχίας» κατά των ΗΠΑ – iefimerida.gr
4. Μηχανή του χρόνου. (2019). Τι ήταν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και πως δημιουργήθηκε ως απάντηση στο ΝΑΤΟ. Η στρατιωτική συμμαχία των κομμουνιστικών κρατών. Ποιές κομμουνιστικές χώρες αποχώρησαν πριν από την διάλυση του Συμφώνου. Διαθέσιμο σε: Τι ήταν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και πώς δημιουργήθηκε ως απάντηση στο ΝΑΤΟ. Η στρατιωτική συμμαχία των κομμουνιστικών κρατών. Ποιες κομμουνιστικές χώρες αποχώρησαν πριν από τη διάλυση του συμφώνου – ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ (mixanitouxronou.gr)
5. Σίμος Ι. (2016). Ο Ρόλος του ΝΑΤΟ στην Ψυχροπολεμική και μετα-Ψυχροπολεμική περίοδο. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: διπλωματική εργασία Σιμος teliko1.pdf (aegean.gr)
6. Αποστολόπουλος Δ. (2013). Η ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
7. Χατζηβασιλείου Ε. (2014). Η πολιτική της αποσταλινοποίησης. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η πολιτική της αποσταλινοποίησης | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
8. Καραδήμα Α. (2014). Οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη το 1956 και ο αντίκτυπος τους στην Ελλάδα. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/56776/12463.pdf?sequence=1
9. Γκίνη Ελένη. (2012). Ο πολιτικός λόγος του Ενβέρ Χότζα και η ιδιοτυπία του αλβανικού σοσιαλισμού. Πτυχιακή εργασία. Διαθέσιμο σε: https://ikee.lib.auth.gr/record/132299/files/GRI-2013-10831.pdf
10. Σφέτας Σ. (2016). Η άνοδος του Νικολάε Τσαουσέσκου. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: Η άνοδος του Νικολάε Τσαουσέσκου | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)
11. Έθνος. (2022) Η Άνοιξη της Πράγας πνίγεται στο αίμα – Ο.. χειμώνας της ΕΣΣΔ επανέρχεται δριμής στην Τσεχοσλοβακία. Διαθέσιμο σε: Η Άνοιξη της Πράγας πνίγεται στο αίμα – Ο… χειμώνας της ΕΣΣΔ επανέρχεται δριμύς στην Τσεχοσλοβακία | Έθνος (ethnos.gr)