Πρέπει να φοβόμαστε μια εκτεταμένη ανάφλεξη;
Bruno Tertrais
Le Point
Παρά τις συγκρούσεις που απειλούν την παγκόσμια ισορροπία, οι Δυτικοί εξακολουθούν να διαθέτουν καθοριστικά στρατηγικά πλεονεκτήματα.
Ο πόλεμος μαίνεται στην Ουκρανία, το Αζερμπαϊτζάν απειλεί ακόμα την Αρμενία, οι πύραυλοι πέφτουν βροχή στη Μέση Ανατολή. Την ίδια στιγμή οι εντάσεις μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν, μεταξύ Κίνας και Ινδίας, καθώς και οι εντάσεις στην κορεατική χερσόνησο συνεχίζουν να υποβόσκουν. Πρέπει να φοβόμαστε μία γενική ανάφλεξη; Υπάρχει κίνδυνος Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου; Το ερώτημα είναι λογικό. Ωστόσο αυτός ο κίνδυνος παραμένει μικρός. Ο πλανήτης δεν φλέγεται. Ο αριθμός των πολέμων στον κόσμο, όπως μετρήθηκε από το Peace Research Institute Oslo (Prio) παραμένει σε υψηλότερο επίπεδο από ό,τι πριν από δέκα χρόνια, αλλά σχετικά σταθερό : το νορβηγικό ινστιτούτο μέτρησε συνολικά 55 ένοπλους συγκρούσεις το 2022, συμπεριλαμβανομένων οκτώ που μπορούν να κατονομαστούν ως «πόλεμος» (περισσότεροι από 1.000 θάνατοι σε ένα χρόνο λόγω των μαχών).
Οι περισσότερες από αυτές τις συγκρούσεις είναι εμφύλιοι πόλεμοι: οι μεγάλοι πόλεμοι μεταξύ κρατών παραμένουν, στη σύγχρονη εποχή, η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Από την άλλη μεριά η ένοπλη βία έχει γίνει πιο ορατή. Και ορισμένες από αυτές τις συγκρούσεις έχουν ιδιαίτερη πολιτική και συμβολική απήχηση –Συρία, Ουκρανία, Καύκασος, Μέση Ανατολή–, με στρατηγικές επιπτώσεις για την Ευρώπη : κίνδυνοι κλιμάκωσης, κύματα προσφύγων, τρομοκρατικές επιθέσεις κ.λπ.
Νέα πεδία μάχης
Βιώνουμε την εκδίκηση των νεοαυτοκρατοριών. Τέσσερα αυταρχικά κράτη (Ρωσία, Κίνα, Ιράν και Τουρκία) στέκονται το καθένα με τον δικό του τρόπο ενάντια στη Δύση, υπεύθυνη στα μάτια τους για όλες τους τα δεινά. Προσπαθούν να επεκτείνουν τόσο την πολιτική τους επιρροή όσο και την εδαφική τους επιρροή, στη στεριά ή στη θάλασσα ενώ κλιμακώνουν τις πιο διακριτικές αλλά συνεχείς αντιπαραθέσεις στα τέσσερα νέα πεδία μάχης του κυβερνοχώρου, τη σφαίρα των πληροφοριών, το διάστημα και τον βυθό της θάλασσας.
Επιπλέον, όταν η Ρωσία εισβάλλει στην Ουκρανία με τη στρατιωτική υποστήριξη του Ιράν, όταν το Αζερμπαϊτζάν επιτίθεται στους Αρμένιους με την υποστήριξη της Τουρκίας, όταν η Χαμάς επιτίθεται στο Ισραήλ με τη συνενοχή του Ιράν, τρεις λαοί που έπεσαν θύματα γενοκτονιών βρίσκονται σε κίνδυνο. Μπορεί η Ιστορία να επαναληφθεί ; Βλέποντας τον τρόπο με τον οποίο οι ρεβιζιονιστικές δυνάμεις χειραγωγούν τις αναφορές στο παρελθόν, υπάρχει λόγος ανησυχίας. Αρκεί να ακούσει κανείς τον Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας της Τουρκικής Δημοκρατίας, στις 29 Οκτωβρίου να επικαλείται «τον σταυρό ενάντια στην ημισέληνο» και να ανακαλεί στη μνήμη την Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) τότε έχουμε λόγους να ανησυχούμε.
Παρανοϊκά καθεστώτα
Είναι επίσης αλήθεια ότι, εκτός από τις συγκρούσεις που έχουν ήδη ξεκινήσει, ένας μεγάλος πόλεμος στην Ασία θα μπορούσε να ξεσπάσει ανά πάσα στιγμή. Οι σχέσεις μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν παραμένουν στο έλεος ενός επεισοδίου στο Κασμίρ, όπως συνέβη το 2019 και το 2022. Στα Ιμαλάια, οι συγκρούσεις μεταξύ των ινδικών δυνάμεων και των κινεζικών δυνάμεων αυξάνονται τα τελευταία χρόνια. Στην κορεατική χερσόνησο, οι προκλήσεις της Πιονγκ Γιάνγκ συνεχίζουν να προκαλούν ανησυχία. Πάνω απ’ όλα, δεν μπορεί να αγνοηθεί ο κίνδυνος μιας σύγκρουσης μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας για την Ταϊβάν, οι επιπτώσεις της οποίας στην παγκόσμια οικονομία θα ήταν απείρως μεγαλύτερες από αυτές του ουκρανικού πολέμου.
Αυτοί οι κίνδυνοι είναι ακόμη μεγαλύτεροι δεδομένου ότι τα αυταρχικά καθεστώτα εκτός από φιλόδοξα καλλιεργούν και μία διαρκή παράνοια. Είναι συχνά ειλικρινώς πεπεισμένα ότι η Δύση θέλει τον αφανισμό τους. Πρέπει να φοβόμαστε μια «σύγκρουση πολιτισμών»; Η εισβολή στην Ουκρανία ήταν μια θεαματική διάψευση των ομαδοποιήσεων που πρότεινε ο Samuel P. Huntington, που έβλεπε τη Μόσχα και το Κίεβο ως μέρος της ίδιας «πολιτισμικής περιοχής». Αλλά ο Samuel P. Huntington δεν είχε άδικο που προέβλεψε ότι οι μελλοντικές συγκρούσεις θα ήταν ταυτοτικές και όχι ιδεολογικές και ότι οι άνθρωποι θα πολεμούσαν για όνειρα και όχι για πόρους. Ας σημειώσουμε ότι το βιβλίο του είχε μεγάλη επιτυχία, ακριβώς, στις τέσσερις χώρες που αναφέρθηκαν. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι μια σύγκρουση μεταξύ Αμερικής και Κίνας θα έφερνε αντιμέτωπες, για πρώτη φορά μετά από πολύ καιρό στην ιστορία της ανθρωπότητας, δύο μεγάλες δυνάμεις με ηγεμονικές τάσεις που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς.
Ευτυχώς, υπάρχουν λόγοι να παραμείνουμε αισιόδοξοι. Δύο «σχοινιά διάσωσης» υπάρχουν στις σύγχρονες διεθνείς σχέσεις. Από το 1945, οι δυτικές χώρες έχουν δημιουργήσει ένα πρωτόγνωρο δίκτυο αμυντικών στρατιωτικών συμμαχιών, σε Ευρώπη και Ασία, το οποίο συνεχίζει να ενισχύεται. Τις δεσμεύει αμοιβαία να έρθουν σε βοήθεια της χώρας που δέχεται επίθεση. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η «αλυσίδα των συμμαχιών» ήταν ακριβώς η αιτία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Από την άλλη, τα αυταρχικά κράτη έχουν λίγους επίσημους συμμάχους. Ο Οργανισμός της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας, ένα χλωμό υποκατάστατο του Συμφώνου της Βαρσοβίας, είναι όλο και λιγότερο σταθερό. Όσον αφορά την Κίνα, αν και διατηρεί μια επίσημη συμμαχία με την Πιονγκ Γιάνγκ στα χαρτιά, δεν επιθυμεί να συνάψει άλλες αμυντικές δεσμεύσεις : το Πεκίνο δεν θέλει να βρεθεί σε σύγκρουση με τη Ρωσία ή το Πακιστάν. Αν οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας, Ιράν και Κίνας μοιάζουν όλο και περισσότερο με μια νέα συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων, δεν πρόκειται για στρατιωτική συμμαχία.
Η αποτροπή είναι κυρίως πυρηνική. Το ατομικό όπλο, το οποίο κατέχουν οι περισσότερες από τις αναφερόμενες χώρες, μπορεί να είναι η ασπίδα πίσω από την οποία κρύβονται για να διαπράξουν περιορισμένες επιθέσεις ή να εισβάλουν σε μια χώρα που δεν καλύπτεται από πυρηνική ομπρέλα αλλά οδηγεί και σε αυτοσυγκράτηση καθώς είναι το κατεξοχήν όπλο των Δυτικών.
Το δεύτερο σχοινί διάσωσης είναι η οικονομική αλληλεξάρτηση. Αυτή η αλληλεξάρτηση μπορεί να μειώσει τους κινδύνους του πολέμου. Παρά την τρέχουσα τάση προς «αποσύνδεση» της δυτικής και της κινεζικής οικονομίας, αυτή η αλληλεξάρτηση είναι εδώ για να παραμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Αυτοί οι παράγοντες είναι μεταξύ εκείνων που εξηγούν τον σκεπτικισμό των ιστορικών σχετικά με τη θέση που διατύπωσε ο Graham Allison για μια «παγίδα του Θουκυδίδη», η οποία θα προκαλούσε έναν πόλεμο μεταξύ της ανερχόμενης δύναμης –της Κίνας– και των Ηνωμένων Πολιτειών. Το Πεκίνο θέλει σίγουρα να ενώσει με επιτυχία τη χώρα με την Ταϊπέι πριν από το 2049, αλλά ο Σι Τζινπίνγκ θα το σκεφτεί δύο φορές πριν εμπλακεί σε μια αβέβαιη στρατιωτική επιχείρηση που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την τρομερή οικονομική επιτυχία της χώρας ή ακόμα και την εξουσία του ίδιου του Κόμματος.
Από την πλευρά της, η Δύση έχει χάσει την όρεξη για πολέμους που έδειχνε ακόμα το 1914. Δεν έπεσε ποτέ στην παγίδα της σύγκρουσης των πολιτισμών ακόμη και στις χειρότερες ώρες μετά την 11η Σεπτεμβρίου.
Εν ολίγοις, δεν είμαστε οι «υπνοβάτες» που περιγράφει ο Αυστραλός ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ στο έργο του για τα αίτια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
