Η Υπάτια με μια πιo ψύχραιμη ματιά

Γράφει ο Ιωσήφ Τσιμισκής

Είναι εύκολη υπόθεση η γενική αφοριστική διάθεση στο ιστορικό γίγνεσθαι. Ευκόλως μπορεί να αφορίζει κανείς γεγονότα τα οποία συνέβησαν πριν απο αιώνες επειδή διατηρεί απωθημένα που δεν εχουν σχέση με το τότε αλλά με το σήμερα. Αυτο συνέβη και  με την ανάδειξη του θέματος της Υπατίας. Η ιστορία όμως δεν είναι η εκδήλωση θρησκευτικών ή αντί θρησκευτικών συναισθημάτων, αναγωγή πολιτικών γεγονότων και ανάθεμάτων του τότε στο σήμερα, αλλά έρευνα γεγονότων και ιστορικών πηγών.

Κανείς δεν διαφωνεί ότι η δολοφονία της Υπατίας, της μεγάλης αυτής επιστημονικής προσωπικότητας που δυστυχώς δεν διασώθηκε κανένα έργο της, είναι ένα τραγικό εως και αποτρόπαιο γεγονός . Αν λάβει κανείς υπόψη του ότι συνέβαλαν σε αυτή άνθρωποι που υποτείθεται ότι ήταν ακόλουθοι της εντολής «Αγαπάτε αλλήλους» αυτό καθιστά την πράξη ιδιαιτέρως απεχθή.

Όμως σε κάθε περίπτωση τα γεγονότα υποχρεωτικά πρέπει να περαστούν από την κρισάρα και την βάσανο της αλήθειας, της ηθικής κατ’ αρχήν και της ιστορικής στην συνέχεια .

Η επικρατούσα άποψη ότι η Υπατία δολοφονήθηκε για την επιστημονική της διδασκαλία και δη για την φιλοσοφική της κατάρτιση και ενασχόληση, δεν αληθεύει . Η Υπατία είναι μια παράπλευρη απώλεια ( πολύ σημαντική όμως και αδιανόητη για την βαρβαρότητα της ) μεταξύ του Επάρχου Αλεξανδρείας Ορέστη και του Επισκόπου Αλεξανδρείας Κυρίλλου. Δυστυχώς ζούμε σε μια Αλεξάνδρεια που «βράζει» από τις αψιμαχίες Ιουδαίων και Χριστιανών. Η κατάσταση γίνεται ακόμη χειρότερη όταν ο Έπαρχος Ορέστης συνέλαβε τον γραμματικό Ιέρακα, φίλο του Επισκόπου Κύριλλου, ως διακείμενο να πράξει στάση του λαού και διέταξε να μαστιγωθεί. Ο Κύριλλος θεωρόντας ότι αυτό ήταν έργο των Ιουδαίων ειδοποίησε τους προύχοντες τους να μην προκαλούν τέτοια επεισόδια. Όμως τη νύχτα προκλήθηκαν μεγάλες ταραχές διαδίδοντας την φήμη ότι οι Εβραίοι πυρπολούσαν τον ναό του Αγίου Αλεξάνδρου. Τρέχοντας να σώσουν τον ναό έπεσαν σε ενέδρα των Ιουδαίων, οι οποίοι και φόνευσαν πολλούς. Ο Κύριλλος την άλλη μέρα κατέσχε τις συναγωγές των Ιουδαίων, απέλασε τους Ιουδαίους από την Αλεξάνδρεια δημεύοντας και την περιουσία των πρωτουργών των δολοφονιών έναντι των χριστιανών. Ο Ορέστης διαμαρτυρήθηκε προς τον αυτοκράτορα , ο Κύριλλος ζήτησε συνάντηση με τον Ορέστη αλλά ο τελευταίος δεν δεχόταν να τον συναντήσει.

Εδώ ακριβώς εμπλέκεται και η Υπατία η οποία είχε μαθητή της τον Έπαρχο Ορέστη. Να σημειωθεί δε οτι κακώς θεωρήθηκε ο Ορέστης Ειδωλολάτρη, αυτός ήταν Χριστιανός και είχε βαπτισθεί στην Κων/πολη από τον πατριάρχη Αττικό.. Το μίσος του έπαρχου Ορέστη απέναντι στον Κύριλλο λέγεται ότι το κρατούσε άσβεστο εκτός των άλλων και η Υπατία, η θυγατέρα του φιλοσόφου Θέωνος, που προκαλούσε όλη την προσοχή της πόλεως με τη σοφία της. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να φέρουμε ως μαρτυρία τα λόγια του ιστορικού Σωκράτους «επειδή γαρ συνετύγχανε συχνότερον τω Ορέστη, διαβολήν τούτο εκίνησε κατ’ αυτής παρά τω της Εκκλησίας λαώ, ως άρα είη αύτη μη συγχωρούσα τον Ορέστην εις φιλίαν τω Επισκόπω συμβήναι». Σημειωτέον ότι τα περισότερο τα οποία γνωρίζουμε για την Υπατία προέρχονται από τον Σωκράτη τον Σχολαστικό, που έγραψε γι’ αυτήν 25 περίπου χρόνια αργότερα.

Μετά απο αυτά τα γεγονότα ένα πλήθος μοναχών μαζεύτηκε για να υποστηρίξει τον Επίσκοπο Κύριλλο και ενας εξ αυτών κάποιος Αμμώνιος έρριψε μια πέτρα στο κεφάλι του Ορέστη τραυματίζοντάς τον. Αφου τον συνέλαβαν πάνω στην σκληρή ανάκριση ο Αμμώνιος πέθανε . Στην συνέχεια ένας τυφλός από την οργή όχλος από μερικούς χριστιανούς με πρωτοστάτη τον αναγνώστη Πέτρο κατά τη μαρτυρία του Σωκράτους του Σχολαστικού επιτέθηκε και σκότωσε την Υπατία στις 15 Μαρτίου το 415 με τρόπο φρικιαστικό.

Η Υπατία δεν δολοφονήθηκε επειδή ήταν προσκείμενη στην αρχαιοελληνική κουλτούρα ή επειδή δεν ήταν Χριστιανή αλλά επειδή είχε θεωρηθεί η πέτρα του σκανδάλου της διαφωνίας Ορέστη και Κύριλλου . Εξάλλου πολλοί μαθητές της Υπατίας ήταν χριστιανοί πλην του Ορέστη. Μια αξιόλογη προσωπικότητα είναι ο Συνέσιος επίσκοπος Πτολεμαΐδος, ο οποίος όταν ήταν νέος το 398, πήγε με τον αδελφό του Ευόπτιο στην Αλεξάνδρεια, όπου έγινε ενθουσιώδης Νεοπλατωνικός και μαθητής της. 

Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντά μαρτυρούνται σε μία επιστολή του προς την Υπατία, όπου υπάρχει η πιο παλιά αναφορά στο υδρόμετρο και σε μία εργασία στη χημεία με τη μορφή σχολίων στον ψευδο-Δημόκριτο. Ο Επίσκοπος Συνέσιος μέσα από την αλληλογραφία του με την Υπατία άφησε την πληροφορία ότι η νεοπλατωνική φιλόσοφος είχε εκφράσει την επιθυμία της να γίνει Χριστιανή: “ποθώ γαρ Χριστιανή αποθανείν”.(Mueller, I.. L.S. Grinstein & P.J. Campbell (1987). Women of Mathematics: A Biobibliographic Sourcebook. New York: Greenwood Press.)

Ουδέποτε αποδείχτηκε ότι κατ ‘ εντολήν του Κύριλλου δόθηκε η εντολή θανάτωσης της Υπατίας, ούτε καν ο ίδιος ο Σωκράτης ο Σχολαστικός γράφει κατι τέτοιο δεδομένου ότι ο Πατριάρχης απουσίαζε από την Αλεξάνδρεια την περίοδο του φόνου. Το μόνο που αναφέρει είναι ότι “ό φόνος ούτος προσήψεν ού μικρόν μώμον είς τόν Κύριλλον”, δίχως όμως να προχωρά σε περισσότερες λεπτομέρειες αλλά ούτε και να κατηγορεί τον Κύριλλο για συμμετοχή (Dzielska Maria: Υπατία η Αλεξανδρινή, εκδ. «Ενάλιος»)

Ο φόνος πάντως είναι φόνος και μάλιστα αποτρόπαιος. Φόνος σκληρός, απάνθρωπος και όποιος και να έδωσε την εντολή ή και αν ακόμα όπως συμπεραίνει κανείς κατά τα φαινόμενα ήταν μάλλον μια αυθόρμητη άναρχη επίθεση ενός φανατισμένου όχλου, είναι από τα μελανά γεγονότα της ιστορίας.

Τα κίνητρα όμως δεν είναι αυτά που αποδίδονται, η Υπάτια δεν δολοφονήθηκε γιατί ήταν «εθνική» ή φιλόσοφος του αρχαίου ελληνικού πνεύματος αλλά για λόγους καθαρά μη θρησκευτικούς. Σημειωτέον δε για όλους τους προθύμους να κατηγορηθεί για άκρατη θρησκοληψία η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο), πολιτική απόφαση ή εμπλοκή δεν υπήρξε.

Οι τρείς Ιεράρχες της καθ ημάς Ανατολής αν μη τι άλλο, φοίτησαν στην Αθήνα στις φιλοσοφικές σχολές τόσο του Προαιρέσιου όσο και του Ιμέριου .

Δεν θα ήταν καθόλου κακή ιδέα η Υπατία να αγιοποιηθεί απο την Εκκλησία ως μάρτυρας της ίδιας της Χριστιανικής πίστης. Θα ήταν η πιο όμορφη απάντηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου επί του θέματος. Εξάλλου και Χριστιανή να ήταν, πάλι θα την δολοφονούσαν.

Πηγές:

Gauche, W., Didymus the Blind; an Educator of the 4th century, Washington 1934.

Βασιλείου Μυρσιλίδου, Βιογραφία της φιλοσόφου Ελληνίδος Υπατίας, Αθήνα 1926»

Edward Jay Watts, (2006): City and School in Late Antique Athens and Alexandria. “Hypatia and pagan philosophical culture in the later fourth century”

Mueller, I.. L.S. Grinstein & P.J. Campbell (1987). Women of Mathematics: A Biobibliographic Sourcebook. New York: Greenwood Press.

Dzielska Maria: Υπατία η Αλεξανδρινή, εκδ. «Ενάλιος»)

Hypatia, Encyclopædia Britannica: “Egyptian Neoplatonist philosopher who was the first notable woman in mathematics.”

Σωκράτους, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία 7, 7, PG 67, 749C-762A.

Παπαδοπούλου, Χρ., Ιστορία της Εκκλησίας Αλεξανδρείας, Αλεξάνδρεια 1933.

Μουτσούλα, Ηλ., «Αλεξανδρινοί Συγγραφείς Δ αι. Α΄ Σεραπίων Θμούεως. Β΄ Δίδυμος ο Αλεξανδρεύς», ανάτυπο, Αθήνα 1971,

The international cyclopaedia – a compendium of human Knowledge, revised with large additions, vol. IV, Χ, New York 1899.